بررسی نقوش روایتگری در سفالینه های دوره سلجوقی تا پایان عصر تیموری

بررسی نقوش روایتگری در سفالینه های دوره سلجوقی تا پایان عصر تیموری

بررسی نقوش روایتگری در سفالینه های دوره سلجوقی تا پایان عصر تیموری

  

فهرست مطالب:

  فصل اول: 1- تصویرگری ادبیات روایی بر روی سفالینه ها (دوره سلجوقی تا پایان عصر تیموری)

 بخش اول:1-1- ویژگی های ادبیات روایی ایران

 1-1-1-گونه های مختلف ادبیات ایرانی

 1-1-2-داستانی

 1-1-3-پیدایش شعر روایی در زبان فارسی عصر اسلامی 

 1-1-4-زمینه های فردی و اجتماعی شعر غنایی 

 1-1-5-عمده شکل های شعر غنایی فارسی

 1-1-6-داستان در ادب کلاسیک فارسی

 1-1-7-ادبیات در دوره ی (سامانیان- غزنویان- سلجوقیان- ایلخانیان و تیموری) 

 1-1-8-بنیان های روایت

 بخش دوم:1-2- تصویرگری متون روایی در نگارگری ایران 

 1-2-1- تاثیر سبک مانوی بر اولین تصویرگری کتب اسلامی 

 1-2-2- نگارگری دوران (سلجوقی- ایلخانی- تیموری) 

 1-2-3- معیارهای ترکیب بندی در نگارگری

 1-2-4- تحولات تدریجی ترسیم انسان در نقاشی ایران 

 بخش سوم:1-3- مضامین بکار گرفته شده در سفالینه های ایران 

 1-3-1- تاثیر مضامین ادبی ساسانی بر سفال اوایل اسلام

 1-3-2- منع تصویرگری و حضور خط در تزیین سفالینه های اسلامی 

 1-3-3- مضامین سفالینه های اسلامی

 1-3-4- سفالینه های اسلامی از جهت تکنیک لعاب زنی و نقش زنی

 1-3-5- مضامین سفالینه ی عهد ایلخانی و تیموری

 بخش چهارم:1-4- مقایسه نقوش روایی در نگاره ها و ظروف سفالی

 1-4-1- ویژگی صفحه آرایی نگاره ها و سفالینه ها (از جهت نوشتاری- تصویرگری)

 1-4-2- ظروف سفالی با مضمون تصویر و نوشته 

 1-4-3- مقایسه ی نگارگری و سفالگری از جهت چگونگی نقش زنی 

 1-4-4- همنشینی نقوش تزیینی با خوشنویسی

 1-4-5- تاثیر نگاره های ادبی بر تصویرگری سفالینه ها

 1-4-6- عناصر تصویری مشترک بین نگاره ها و سفالینه ها

 1-4-7- وضوح اشعار و جلوه ی آن در تصویرسازی نگاره ها و سفالینه ها

 فصل دوم: 2- ویژگی نقاشی سفالینه های عصر سلجوقی

 بخش اول:2-1- لعابهای دوره سلجوقی 

 2-1-1- ویژگی لعاب زرین فام و ارتباط آن با فراورده های سفالی سلجوقی 

 2-1-2- سفال زرین فام 

 2-1-3- ویژگی تصویری و نوشتاری سبک ری 

 2-1-4- سفال زرین فام کاشان

 2-1-5- شهرهای ساخت سفال زرین فام (گرگان، ساوه) 

 بخش دوم: 2-2- ویژگی نقاشی سفالینه های عصر ایلخانی

 2-2-1- سفالینه ی دوره مغول و ایلخانی در سده های هفتم و هشتم هق

 2-2-2- کاشیکاری دوره ایلخانان مغول

 2-2-3- وضعیت سفالگری در دوره ایلخانی

 2-2-4- محتوای تصویری سفالینه های ایلخانی 

 بخش سوم:2-3- ویژگی نقاشی سفالینه های عصر تیموری

 2-3-1- وضعیت سفالگری تیموری 

 2-3-2- سفالگری تیموری و تاثیرپذیری از چین

 2-3-3- تکنیک ها و طرح های عهد تیموری 

 فصل سوم: 3- ارتباط مضامین ادبی- روایی با نقوش سفالینه های عصر سلجوقی- ایلخانی- تیموری 

 بخش اول:3-1- ارتباط مضامین ادبی روایی با نقوش سفالینه های عصر سلجوقی 

 3-1-1- ظروف مینایی و ارتباط نگاره های مکتوب با آثار سفالی این سبک 

 3-1-2- نقوش ظروف مینایی دوره ی سلجوقی 

 3-1-3- کاربرد نقوش بر روی ظروف سفالی

 بخش دوم:3-2- بررسی نقوش نوشتاری- تصویری زرین فام ((اعم از کاشی و سفال) دوره ایلخانی- تیموری)

 3-2-1- سه سبک عمده ی نقاشی زرین فام

 3-2-2- عدم ارتباط متن و تصویر در آثار زرین فام سده ی 7 ه ق 

 3-2-3- اشعار کاشی های زرین فام ایلخانی 

 3-2-4- بررسی کاشی بناهای مذهبی و غیرمذهبی (کاخ ها) 

 3-2-5- کاشیکاران دوره ی ایلخانی 

 3-2-6- کاشی های زرین فام ایلخانی با مضمون عاشقانه و تصویر زوج عشاق 

 3-2-7- عدم تطابق تصویر و اشعار روی کاشی های زرین فام سده ی 8 ه ق

 3-2-8- تجلی شاهنامه بر کاشی های سده ی 7 و 8 ه ق

 3-2-9- شناخت نقشی از شاهنامه اسب سوار و باز(شاهین) 

 3-2-10- عناصر چینی- ایرانی بر کاشی های تخت سلیمان

 3-2-11- تطابق اشعار با کاربرد ظرف 

 3-2-12- اشعار، چگونه در اختیار کاشیکار قرار می گرفت؟ 

 3-2-13- اهمیت اشعار روی کاشی و ظروف در تصحیح متون ادبی

 3-2-14- نقاشی روی ظروف سفالین لعابدار

 بخش سوم:3-3- بررسی وجوه اشتراک نقوش سفالینه ها و نگاره های مکتوب (بامعرفی چند نمونه)

 3-3-1- شباهت های نقوش نگارگری با سفالگری دوره ی سلجوقی 

 3-3-2- بررسی و مقایسه ی نقش کاشی با مضمون بیژن در چاه با نگاره ی آن

 3-3-3- بررسی و مقایسه ی نقش سفالینه با مضمون ضحاک ماردوش با نگاره ی آن 

 3-3-4- بررسی و مقایسه ی نقش سفالینه با مضمون ایرج و برادران با نگاره ی آن

 3-3-5- بررسی و مقایسه ی نقش سفالینه با مضمون خسرو و شیرین با نگاره ی آن 

 3-3-6- بررسی و مقایسه ی نقش سفالینه با مضمون بهرام و آزاده با نگاره ی آن 

 3-3-7- بررسی نقش فتنه و گوساله

  

 پیشگفتار:

 توجه و علاقه ی اینجانب به این موضوع زمانی آغاز شد که می بایست برای پایان نامه ی دوره ی کارشناسی موضوعی را انتخاب می کردم ؛ برخلاف برخی دانشجویان و جو حاکم در بعضی دانشگاهها، توجه من معطوف به هنر ایران شد ؛ آنطور که منابع نشان می دهد راجع به هنر غرب از جانب مؤلفانشان به قدر کفایت کتب بیشماری تألیف شده است ؛ البته شایان توجه است که برخی مؤلفان غربی نیز در پی تحقیق و تفحص بر هنر ایران برآمدند ، ولی هنر ما را آنگونه که شایسته ی نام ایران است معرفی نکرده اند ؛ با همه این اوصاف ناگفته های بسیاری در بین تألیفات هنری بالاخص وجود داشت که مرا ترغیب کرد به هنر ایران علی الخصوص رشته تخصصی ام که سفال و سرامیک بود ، بپردازم ؛ در بین نقوش سفالینه ها اثری از فرهنگ و تمدن عظیم ایرانی را می توان یافت شایسته بنظر می رسد یک هنرمند متعهد اولاً به محیط اطراف خود نظر داشته ، هنر مملکت خویش را بشناسد اطلاعاتی از جامعه ، فرهنگ و تمدن خود کسب کند ؛ پس از شناخت لازم و کافی به دوردست ها بنگرد ؛ و هنر و انعکاس آن را بر دیگران بشناساند بعد از آن به هنر دیگر ملل بپردازد نظر شخصی اینجانب این است که باید تأثیرات هنر اسلامی - ایرانیدر این تحقیقات مدّ نظر قرار گیرد وجود آثار و رؤیت آنها مرا برآن داشت که به پیوند ادبیات و سفال توجه نشان دهم و چون ادبیات نمایندهفرهنگ ایرانی است و تقریباً هنرمندانی دچار از خود بیگانگی فرهنگی شده اند، موضوع رساله ی خویش را تاثیر ادبیات بر سفال دوره ی اسلامی انتخاب نمودم تا ثابت کنم هنر ایران غنی و سرشار از مضامین آموزنده استبعد از تهیه و تکمیل رساله با وجود زحمات زیادی که برای جمع آوری و تهیه ی مطالب کشیده بودم ؛ احساس کردم ناگفته هایی درباره ی این موضوع باقی مانده و آنطور که باید حق مطلب ادا نشده است ؛ و در حد یک پروژه ی کارشناسی بصورت خام و نا پخته به این موضوع پرداخته ام سپس تصمیم گرفتم بگونه ی تخصصی تر به این موضوع در حیطه ای تقریباً مجزا اما مرتبط بپردازم ؛ نگاهی به چند نمونه اثر سفالی مشابه مرا بفکر واداشت که چرا هنرمند این نقوش را مصور کرده است ؟ ظاهر نقوش نشان می داد باید جزیان و داستانی در آن نهفته باشد به عنوان مثال داستان بهرام و آزاده چندین بار توسط هنرمندان دوره های مختلف بر سفال و نگاره ها اجرا شده استویژگی تصویری ظروف فوق مرا بر آن داشت که به بررسی موضوعی و محتوایی این داستان بپردازم با مقایسه ای که بین آثار سفالی و نگاره ها ترتیب دادم ؛ دریافتم هنرمندان به ادبیات و اشعار شاعران بسیار توجه داشته اند و گویی نوعی تبادل اطلاعات و همکاری بین هنرمندان و نگارگران وجود داشه است و هر دو گروه از چشمه ی پر فیض ادبیات و اشعار ، جهت نقش زنی بر آثار بهره گرفته اند در شروع پژوهش هایم با راهنمایی ارزشمند جناب دکتر شیرازی متوجه شدم باید برای شروع تحقیق مجموعه ای از کتب تاریخی ، ادبی ، نگارگری و سفال مطالعه شودو راهنمایی های بجا و مناسب آقای رجبی در بیان تقسیم بندی فصول ، مسیر راه را برایم روشن تر نمود با راهنمایی این عزیزان می بایست به تاریخ ادبیات ایران مراجعه، و مجموعه ای از اشعار و انواع ادبی ایران را مطالعه می کردم زیرا در حاشیه ی کاشی ها و ظروف، اشعار خوشنویسی شده ی شاعران بزرگ و ناشناس بسیار وجود داشت و در این ارتباط خطوطی که مورد استفاده واقع شده بود مرا ملزم می داشت تا به منابع خوشنویسی و انواع خطوط نیز رجوع کنم ؛ بدلیل پیوستگی ادبیات و نگارگری و تشابه نقوش نگاره ها با سفالینه ها ، نگاره های ادوار مختلف و تأثیرات آنها نیز مورد بررسی قرار گرفت و در آخر مقایسه ی نهایی و موشکافانه ی نقوش سفالینه ها و نگاره ها مدّ نظر قرار گرفت در مسیر جمع آوری مطالب مشکلات عدیده ای همچون کمبود منابع که متناسب با موضوع باشد ، راهم را دشوار می نمود در جمع آوری تصاویر نیز بدلیل سیاه و سفید و بی کیفیت بودن برخی نگاره ها متأسفانه برخی تصاویر از کیفیت مطلوب برخوردار نبود و تلاش اینجانب در جمع آوری برخی تصاویر با کیفیت مثمر ثمرواقع نشدمتأسفانه هنرمندانی که در تألیف کتب مربوط به فن سفال گری کتاب هایی را به طبع رسانده اند ؛ با وجود کثرت تألیفات سرامیکی و سفالی ، باز هم جای خالی برخی مضامین که مرتبط با سفال باشد در بین کتب حس می شود هرکدام از این بزرگواران اگر حرفی از نقوش به میان آورده اند صرفاً مربوط به مضامین ادبی می شده است ، و فقط در حد بسیار محدودی به این نکته اذعان داشته اند که : " ادبیات و اشعار شاعران مختلف چون فردوسی و بر آثار سفالی به کثرت قابل رؤیت است " و از ذکر نمونه ای با این عنوان اجتناب نموده اند ؛ اگر هم تصویری می آمد متأسفانه فاقد هرگونه توضیح کارشناسانه بود البته در اندک مواردی مانند کتاب سفال اسلامی خلیلی ، بذکر یک مورد بطور تخصصی پرداخته شده بود و در برخی کتابهای قدیمی و یا مقالات جدید متأسفانه با اطلاعات نادرستی مواجه شدم که با وجود منابع قابل استناد و صحیح در رساله ی حاضر ، به این موارد اشاره نموده ام تلاشهای آقای قوچانی در تألیفات و مقالاتی که ارائه داده اند را در ارتباط با موضوع رساله نمی توان نادیده گرفت ، بخصوص کتاب " کاشی های تخت سلیمان " ایشان در پیشرفت روند کار بسیار مفید واقع شد اینجانب تلاش نمودم تا با گردآوری این مطالب در این رساله بطور تخصصی و کاملاً ویژه به محتوای ادبی آثار سفالی بپردازم باید این نکته را عرض کنم که جای خالی این موضوع ( بررسی نقوش روایت گری بر سفالینه ها و کاشی ها در بین کتب سفالی خالی است )با اینکه در جمع آوری مطالب و تدوین این رساله ، مطمئناً کاستی هایی وجود دارد، وتک تک اطلاعات و نوشته های این رساله با عشق و علاقه از کتب مختلف و مقالات گوناگون جمع آوری شده است ، و در برخی موارد که نگارنده حس کرده می تواند به درک مطلب کمک کند سعی نموده همراه با سند مطالبی را بر آن بیفزاید ان شاء اخدای مهربان مرا یاری دهد تا بتوانم، با استواری قدمی هرچند کوچک در راه خدمت به هم میهنانم بردارم در آخر از همه عزیزانی که مرا در گردآوری این رساله یاری رسانده اند از جمله جناب آقای رجبی ، استاد راهنمای بزرگوارم و جناب آقای دکتر شیرازی، استاد مشاور و استاد روش تحقیق که مرا بطور تخصصی تر با دنیای پژوهش آشنا نمود، و خانواده و همسرم که مرا در این امر، لحظه ای تنها نگذاشتند ، سپاسگزارم

 

 مقدمه:

 سفالگری از دیرینه هنرهایی است که بشر جهت رساندن پیام و احساس درونی خویش به آن پرداخته استاین هنر تجلی گاه باورها و اعتقادات بشر استنقوشی که بر سفالینه ها نقش می بندد بخشی از این جهان بینی را بر آیندگان آشکار می نمایدآثار به جای مانده از ادوار مختلف نشان از سلیقه و ذوق مردم آن روزگار دارد، سفالگری که از دستاوردهای بزرگ تمدن اسلامی است؛ با ورود اسلام ویژگی هایی را کسب نمود؛ در دوران اسلامی به علت حمایت سلاطین و حکام و حتی عامه ی مردم درمی یابیم سفالگری، هنر- صنعتی است که تحت اختیار قشرهای مختلف بوده است و همه بر مبنای نیاز خود از آن مستفیذ شده اندبا منع اسلام مبنی بر تحریم کاربرد طلا و نقره؛ این هنرمندان سفالگر بودند که با ایجاد لعابهای درخشان و گیرا جای ظرفهای طلا و نقره را در خانه های اقشار مردم پر نمودند؛ اسلام که با تصویرگری انسان مخالف بود هنرمند را بر آن داشت که از چشمه ذوق و استعداد خود استفاده نمایدبه این ترتیب هنرمند مسلمان از خلاقیت خویش جهت تصویرگری سفالینه ها بهره برد؛ ابتدا از نقوش ادوار قبل از اسلام به طور محدود در نقش زنی بهره گرفتبعدها خود به طراحی نقوش ساده و تجریدی انسانی- گیاهی- حیوانی و ساخت سفالینه با لعبهای گوناگون همت گماردو استفاده از خط و خوشنویسی به دلیل اهمیت و سفارش اسلام در راس تزیینات قرار گرفتو به مرور زمان اشعار شاعران بزرگ، جهت ترویج فرهنگ ایرانی به کار گرفته شددر این رساله همانگونه که از عنوان آن پیداست برای بررسی نقوش به پژوهش در چهار هنر رجوع شده است هنرهای مدنظر (سفالگری- نگارگری- خوشنویسی- ادبیات(اشعار شاعران) می باشددر خلال مطالب با نمونه آثار بجا مانده؛ در می یابیم هنرمندان به طور مستقیم و غیرمستقیم، از یکدیگر تاثیراتی گرفته اند؛ به عنوان مثال ارتباط مضمونی و حتی تصویری مشترکی بین برخی آثار سفالی و نقوش مندرج در نگاره ها احساس می شود؛ و در هر دو هنر اشعار توسط عنصر فعال خوشنویسی، گرداگرد ظروف و نگاره ها را دربرگررفته اندبا همه ی این شباهت ها برخی تفاوت ها نیز احساس می شوداز جمله این تفاوت ها می توان چکیده نگاری را مختص هنر سفالگری دانست و تفضیل گرایی در ارائه نقوش را از ویژگی های نگارگری برشمرد؛ و تمام این تفاوت ها باز می گردد به ویژگی موادو مصالحی که توسط هنرمند بکار گرفته شده است 

 

 2-3- تعریف مساله و بیان سوالهای اصلی تحقیق:با عنایت به موضوع انتخاب شده،‌ بررسینقوش روایتگری سفالینه های دوران سلجوقی تا پایان عصر تیموری مد نظر استمواد مورد پژوهش سفال وکاشی بوده و جنبه ادبی آثار در اولویت قرار دارد؛ و آثاری مورد بررسی قرار خواهد گرفت که، در برگیرنده نقوش و نوشته های ادبی ( منظوم یا منثور ) که جنبه بازگویی داستانی دارد ، می باشداز جمله موارد قابل توجه بررسی تفاوت بین مضامین ادبی هر دوره می باشد همچنین بررسی کاربردهای انواع خطوط خوشنویسی متناسب با شرایط فرهنگی و هنر ( ادبیات) دوره ها و چگونگی تأثیر و تأثّر هنرمند و چگونگی انعکاس آن بر روی آثار مد نظر می باشدو همچنین بررسی کاربرد انواع خطوط ( خوشنویسی ) در رساندن پیامِ تصاویر ارائه شده انجام خواهد شد 

 

سوالهای اصلی تحقیق:

 1- مضامین ادبی مورد استفاده در آثار مورد نظر دوره سلجوقی تا پایان عصر تیموری چه تفاوتی نسبت به یکدیگر دارند؟

 2- درصد فراوانی مضامین ادبی در هر دوره چه میزان است ؟

 3- متن نوشته حواشی تزیینات تصویری،تا چه میزان با تصاویر مرتبط می باشند ؟

 4- کدامیک از انواع خوشنویسی در آثار مورد نظر در رساندن پیام موثرتر بوده اند ؟

 

3-3- پیشینه تحقیق و ضرورت انجام تحقیق:

 طبق بررسی صورت گرفته جهت یافتن پیشینه تحقیق و با مطالعه پایان نامه ها و کتب مربوط به سفال با مطالبی مواجه شدم که برخلاف عناوینی که دارند اشاره کوچکی به تصاویر کار شده بر روی سفالینه ها شده است و یا حتی محقق فقط به معرفی تصویری(بدون شرح تصویر و متن نوشته)اکتفا نموده است و بیشتر جنبه فنی آثار تولید شده مد نظر بوده است1- به عنوان مثال پایان نامه ای با عنوان بررسی نقوش کاشیهای زرین فام در دوره سلجوقیان و مغولان 6 تا 8 ه ق خانم ناهید صالحی نیا محقق این رساله در ابتدا به تاریخچه و مراحل تکامل کاشی بین النهرین و عیلام و هخامنشی و…ساسانی و دوره اسلامی پرداخته درخلال فصول مختلف به مراکز ساخت کاشی و هنرمندان کاشی ساز و اهمیت کاشی در معماری و نحوه ساخت آن همچنین به موضوعات اساطیری همچون سیمرغ در نقاشی ایران و سیمرغ در شاهنامه و ویژگی پر سیمرغ و شکل سیمرغ و اژدها در کاشی زرین فام پرداخته است در این بین اشاره بسیار اندکی به مضمون حماسی و ادبی شده استدر این تحقیق به بررسی نقوش پرندگان و حیوانات اهلی و غیر اهلی و نباتات و مفهوم لوتوس پرداخته شده است با این اوصاف کل اثر در حیطه مضامین اساطیری سیمرغ و اژدها و …و بررسی تکنیکی کاشی زرین فام پرداخته استدر این پایان نامه فقط در صفحه 34 اشاره کوتاهی به تصویر دو دلداده نموده و به شرح تصویر پرداخته و در صفحه 63 که عنوان کتیبه و خط دارد در 3 صفحه به آیات و روایات و خطوط مورد استفاده در کتیبه های کاشی های محرابهای مساجد اشاره کرده است 

 

2- در پایان نامه ا ی دیگربا عنوان، (( بررسی نقوش حیوانی و انسانی در هنر سلجوقی ایران)) خانم میترا کیانا به بررسی نقوش حیوانی و انسانی هنر دوره سلجوقی پرداخته و علاوه بر بررسی تاریخی ، اوضاع اجتماعی دوره سلجوقیان و نقش آن در رشد و گسترش فرهنگ و هنر ایرانی نیز توجه شده است و بعد به تجزیه و تحلیل نقشمایه های حیوانی_انسانی پرداخته است، آثار بررسی شده در حیطه متریال مختلف از جمله نقاشی، کتاب آرایی سفالگری کاشیکاری قالیبافی پارچه بافی فلزکاری و حجاری و گچ بری می باشدو نقوش بررسی شده سلجوقی در حیطه نقوش تزیینی،هندسی،گیاهی و نوشتاری حیوانی و انسانی می باشددرآخر به تجزیه و تحلیل ویژگی نقوش حیوانی و انسانی پرداخته و در نتیجه گیری این مطلب قید شد که نقوش سلجوقی از هنر سامانی و ساسانی و هنر چین متأثر است 

 

3- بررسی تأثیر و ویژگیهای ادبی شاهنامه بر نمونه های تصویری نقاشی ایران آقای صلاح الدین حسنی در سه فصل به بیان کلیاتی درباره زیبایی شناختی ادبیات ایران و تاریخچه و سیر پیدایش شاهنامه و بررسی تاریخی شاهنامه های مصور در تاریخ نگارگری ایران پرداخته استدر فصل سوم این رساله محقق به بررسی تصویرگری تاریخ و حماسه های ملی ایران باستان مرتبط با پیدایش شاهنامه از قبل و دوره اسلامی پرداخته است و در بخشی به تداوم سنت تصویرگری دوره اسلامی تا اواخر سلجوقیان در ایران توجه نشان داده است و در بخش سوم فصل سوم بررسی نمونه های تصویری شاهنامه فردوسی از دوره ایلخانی تا اواخر صفویه مدنظر بوده است در صفحه 64 این فصل قدح لعابی با تصویر فریدون سوار بر گاو نر در حال بردن ضحاک سده 7 ه ق ، بیان شده است و تنها یک اثر سفالی که حالت روایی دارد و مضمون شاهنامه ای دارد معرفی شده استو بقیه مباحث به نگارگری و مضامین و نقوشی که در آن تصویر شده پرداخته است و نگارنده بیان داشته است که سند تصویری از دوران گذشته نداریم و تنها نقوش آثار سرامیکی و سفالی بجا مانده این شیوه کار نقش زنی هنرمندان را بر ما عیان می سازد و بصورت خلاصه و تنها در چند سطر به این مبحث پرداخته است

 

4- زیبایی شناسی کاربردی ظروف فلزی و سفالی ایرانی از دوره سلجوقیان تا صفویه، ازهار موسوی نیا در پنج فصل به معرفی آثار فلزی و سفالی دوره سلجوقی و صفویه پرداخته است ، و به معرفی برخی ظروف پرداخته منابع استفاده شده در این رساله جهت مطالعه و وام گیری مطالب برای موضوع انتخابی اینجانب بسیار مفید شناسایی شده است؛ صحنه هایی از آثار ادبی مثل بیژن و منیژه و صحنه تسخیر قلعه و آبتنی شیرین و…را فقط در حد نشان دادن تصویر معرفی کرده است بدون ذکر شرح و توصیفی؛ البته با توجه به موضوع رساله زیبایی شناسی کاربردی مطرح بوده و معرفی نقوش در حد نشان دادن تصویر فقط به دلیل فرم و حالت ظرف بوده است و نه معرفی صرفِ تصویر 

 

5- بررسی اشکال و نقوش تزیینی سفال و آثار فلزی ایران در دوره سلجوقیان 591-430 ه ق آقای کامبیز مؤمن خانی به بررسی ظروف فلزی و سفالی دوره سلجوقی در 4 فصل پرداخته است در فصل یک به بررسی زمینه تاریخی ، فرهنگی سلجوقیان و در فصل 2 به تزیین در هنر اسلامی که شامل نقوش هندسی ،‌گیاهی و جانوری و انسانی و خط نگاره ها پرداخته استدر فصل سوم به نقش و فرم در سفال دوران سلجوقیان پرداخته و به انواع روشهای لعاب زنی پرداخته است با وجود اینکه در این رساله بیش از 2 ، 3 سطر به ادبیات اشاره نشده ولی در قسمت نتیجه گیری به این نتایج رسیده است،‌که تطابق بین شعر و تصویر به ندرت پیش آمده است و در همین نتیجه گیری از حضور فعال ادبیات در سفالبنه با موضوعات ادبی و نقشمایه های پیکر نگاری صحبت نموده است !

 

6- هانیه نیکخواه –سفالینه های زرین فام ایران در قرن 7 ه ق (1379) راهنما : غلامعلی حاتم –مشاور : نوشیندخت نفیس 3 جلد 521 صفحه مصور

 

سفال زرین فام lustreware، سفال ایرانی Pottery Iranian، سرامیک Ceramics، سفال مصری Pottery Egiptionسفالگران Potters، نجوم Astronomy

 

چکیده پژوهشگر در راستای هدف شناساندن سفال زرین فام ابتدا تاریخ سفال و سرامیک را بیان و سفال زرین فام را معرفی نموده است سپس به بررسی وضعیت تاریخی، اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و هنری قرون ششم و هفتم هجری پرداخته و جهت دستیابی به منشاء پیدایش و ساخت سفال زرین فام به مقایسه آنالیزی بدنه و لعاب سفال های زرین فام ایران و مصر اقدام نموده است در بررسی تطبیقی سفال زرین فام مصرو عراق با ایران،تشابهات و تفاوت ها را بیان نموده است،در بحث سابقه تاریخی فعال زرین فام ایران به مراکز ساخت این سفال در دوره های مختلف اشاره و بناهای شاخص مزین به کاشی زرین فام و هنرمندان سازنده سفال زرین فام در ایران را معرفی نموده است ساختار سفالینه های زرین فام را از نظر شکل،نفش و رنگ بررسی و پیشینه ستاره شناس و ارتباط آن با نقوش سفال های زرین فام را بیان نموده است 

 

7- حسین مهدیان ناصر-سفال ایرانی در پگاه اسلام آیینه دار تحولات فرهنگی(1380)، نوشین دخت نفیس مشاور: محمد جعفری 295 صفحه،مصور،کتابخانه،سفال ایرانیpotteryiranianسفالگریpottery

 

چکیده:با نگاه به تاریخ گذشته ایران در می یابیم که این سرزمین همیشه در حال رشد و تکامل بوده است و مردمان ایران با تلاش خود سبب ساز این شکوفایی بوده اند و آثاری از خود بر جای گذرانده اند که هریک دنیایی سخن دارد از همان آغاز اشیای ساده زندگی خود،چه نیایشی و اعتقادی،چه کاربردی را با تصویرسازی می آراستنداز جمله مهمترین این آثار پرداخته سفالینه ها هستند که دارای بار فرهنگی و هنری ارزشمندی می باشنددر این پژوهش ابتدا به پیش زمینه های تاریخی و اجتماعی آثار پرداخته شده و سپس پیش زمینه فرهنگی مورد بحث قرار گرفته است سفالگری و ارزش های آن از دیدگاه فنی و هنری مرور گشته و جریان های فکری ایران اسلامی در قالب آیین تصوف معرفی شده است در انتها نیز به جستجو و بررسی تصویر و تمثیل های عارفانه پرداخته شده است 

 

8-لاریجانی،لاله سادات، واﮋه و نگاره در خمسه ی نظامی(1376)به راهنمایی حسن شهرستانی مشاور مهدی حسینی 22صفحه مصور خمسه نظامی-نقاشی های ایران شعر ایرانی Iranian poetryشعرفارسی Persian poetryنظامی- الیاس بن یوسف

 

واژگان(vocabulary)

 

چکیده:در ابتدا،مطالبی درمورد شعرو سبک های مختلفی مانند سبک خراسانی ،عراقی: مکتب وقوع،هندی به اختصار اشاره شده وسعی به عمل آمده از این طریق امکان شناخت هنر شعری نظامی و در کل خمسه ی وی مدنظر قرار گیرد همچنین به تاریخچه ی نگارگران ایرانی با استناد به آثار برگزیده پرداخته شده است و اولویت در این مقطع،با خمسه های نظامی مصور می باشدسپس به معرفی حکیم نظامی حکیم گنجوی پنج مثنوی او پرداخته شده و فهرستی از تصاویر خمسه های مصور موجود در ایران و چند نسخه ی برگزیده از معروفترین و ارزشمند ترین نسخ ارایه شده است در خاتمه،با توجه به محتوای اثر ادبی و آثاز هنری،به بررسی مطالب متعدد که در نگارگری از اولویت برخوردار است پرداخته شده است 

 

9- ضابطی جهرمی،احمد تصویرگری شعری در شاهنامه فردوسی از دیدگاه،سینما(1375)به راهنمایی:محمد علی اسلامی ندوشن،احمد الستی 260 نسخه، شعری poetryسینماmotion pictukes شاهنامه،تصویرگری شعریpoetic illustration، شعر و نیما

  

چکیده:هدف از پژوهش دست یافتن به حوزه های مشترک بیانی و هنر شعرو نیما است که با روش مطالعه کتابخانه ای انجام یافته استپژوهشگر ضمن تعریف تصویر و ویژگی های آن در شعروسینمابه بررسی شیوه هاوشکل های بیان وخلق تصویردر شعر و سینما پرداخته است ویژگی های زبان هنری وعناصر بیان درسینما وزبان مجازی فیلم نیز مورد تجزیه وتحلیل قرار گرفته است ضمن تطبیق روش های بیان صداوتصویردر سینما ودر شاهنامه از دیدگاه تجسمی و بعدی به صورخیال در شاهنامه نگریسته وروش های سینمایی بیان در شاهنامه را مورد بررسی قرار داده استاستخراج و طبقه بندی الگوی مورد علاقه فردوسی در تصویرسازی ازدیگرموارد پرداخته شده می باشد یافته ها نشان می دهد که تصویرگری درشعربیشتربا سینما قابل مقایسه است تا نقاشی ومهمترین عامل مشترک درمشابهت های خلق تصویردو هنر مونتاژباتدوین می باشد

 

 فصل اول:

 تصویر گری ادبیات روایی بر روی سفالینه های دوره ی سلجوقی تا پایان عصر تیموری

  

بخش اول:ویژگی های ادبیات روایی ایران

 

تاریخ ادبیات ایران در زمان بعد از اسلام به چند فصل تقسیم می شود[1] 

 

1-ظهور اسلام تا ظهور غزنویان

 

2-از ظهور غزنویان تا تشکیل دولت سلجوقی

 

3-از ابتدای تشکیل دولت سلجوقی تاحمله ی مغول

 

4-از شروع حمله ی مغول تا تشکیل دولت صفوی و برای بررسی ادبیات دوره ی سلجوقی تا دوره ی تیموری لازم است نگاهی به ادبیات قبل از اسلام بیندازیم چرا که تأثیرات آن بر ادبیات دوره ی اسلامی کاملاً آشکار استهمایی در کتاب تاریخ ادبیات به تأثیر اسلام بر ادبیات ایران پرداخته ایشان بیان می دارندتأثیر استیلای عرب در ادبیات ایران و نتیجه ی آمیزش آنها با ایرانیان مواردی را به وجود آورد از جمله:1: تبدیل مذهب زرتشتی به مذهب اسلام که متعاقبا سیاست و حکومت را نیز تحت الشعاع قرار داد؛2- به دنبال آن نفوذ لغات عربی در زبان فارسی و به تدریج مهجور شدن زبان پهلوی و3- تغییر سبک شعر ایرانی و تبعیت شعر از عروض و بدیع تازی و اقتباس مضامین اشعار جاهلیت عرب و وصف خمرو غلمان، و منشأ ایجاد اینگونه مضامین حکومت عربی واشعار جاهلی است تغییر حکومت باعث دگرگونی هایی بر علم و فرهنگ می شود؛ استیلای اعراب بر ایرانیان زردشتی مذهب و تغیرو تحولاتی که در زبان و خط ایرانیان ایجاد شد دلیلی بر این ادعاستداد و ستد های فرهنگی ورا نیز نباید از نظر دور داشتشعار عرب بسط و توسعه اسلام بود؛ پس با این انگیزه به نقاط مختلف حمله برده تأثیراتی بر فرهنگ ایران گذاشته و به همان نسبت تأثیراتی را اخذ نموده استدر ادبیات می بینیم تمام ملل عالم کم و بیش ادبیات دارند و ادبیات آنها هم تقریباً شبیه به یکدیگر است زیرا همه هم نثر دارند هم نظم، در اشعار آنها حماسه، رثاء، غزل و مدیحه و در نثرشان خطابه و تاریخ و امثال آنها موجود است؛ فارس ها اغلب مایل به اشعار غنایی و غزل سراییLyriqueو مضامین عرفانی و فلسفی شده اند اما قوم عرب با آن همه فضل و تقدمی که در ادب دارند، آثاری از قبیل شاهنامه فردوسی واز خود باقی نگذاشته اند با این اوصاف نه فقط اختلاف ما بین ادبیات ملتی با ملت دیگر محسوس است بلکه در یک ملت هم نسبت به دوره های مختلف و همچنین در اشخاص یک دوره ادبیات تفاوت پیدا می کند مثل اینکه می بینیم شعرای زمان سامانی ها و غزنوی ها در اشعار خودشان حماسه سرایی رزم آزمایی یا فراغت حال و آسودگی خاطر را نشان می دهنداز ابتدای فتنه مغول به بعد در اشعار روح انکسار ،تواضع و مطالب پیچیده ی عرفانی آشکار است وبالاخره هر دوره ای اختصاصاتی را داراست که عصر دیگر ندارد)) جلال الدین همایی تاریخ ادبیات ایران از قدیمی ترین عصر تاریخی تا عصر حاضر ، ج اول و دوم مشتمل بر تاریخ ادبیات ایران از قدیم تاریخی تا حماسه مغول ، ج دوم ، کتاب فروشی فروغی تهران ، 1340 خلاصه ص 157و ص295

 

گونه های مختلف ادبیات ایرانی:

 

الف: داستانی

 

((روایت که به تعبیر آقای معین :revayatنقل کردن مطلب ، یا حدیث می باشد و در تعبیر دوم خود روایت را یکی از شعب علوم ادبی عرب معرفی کرده است که همانا گرد آوردن نقل اشعار و امثال و لغات و اخبار است و در ادامه اینگونه بیان می دارند که راویان در هر چه روایت می کردند سلسله روایت خود را محفوظ می داشتند و سعی می کردند روایت آنان از اعراب بدوی مانند قمتین و تمیم و هذیل و کنایه و امثال آنها باشد واز اعراب شهر یا نزدیک شهر چیزی روایت نمی کردند زیرا زبان آنها فاسد شده بود و در تعبیر چهارم خود روایت را به داستان و حدیث ارجاع داده اند))دایره المعارف معین خلاصه ی ص 1682در این رهگذر فردی یا افرادی پیدا می شود که این داستان ها را تعریف می کند به این فرد راوی گفته می شود Ravi(راوی) ((آنکه حکایتی ازدیگری نقل کند، روایت کننده 2- کسی که قصیده ی شاعر را با آواز و سخن خوش نزد ملوک و بزرگان خواند)) همان ص1628 با وجود این تعریف می توان درک کرد که راوی غیر از اینکه داستان، حدیثی را میان جمع تعریف می کند باید سخن و آواز سخن خود را نیز نیکو کرده و کلمات را زیبا و پر طنین ادا کند و این عمل راوی باعث جلب نظر و جذب بشتر مخاطب شده؛ و مجلس تحت تأثیر داستان وجریان داستان قرار می گیرنداز تعریف های فوق برما معلوم شد که راوی (روایت کننده) روایتی را (حدیث و حکایت، داستان) را برای جمع تعریف می کند؛ و ما در اینجا به اینکه مضمون دقیق این داستان ها چه بود و چه باید باشد اشاره نمی کنیم ولی باید بدانیم داستان، قصه، افسانه وهر کدام چیست و بدانیم داستان سرایی در ایران تا چه میزان مورد توجه واقع شده استمحمود عبادیان داستان سرایی ایران را اینگونه تشریح می کند و از اصالت دیرینه داستان در ایران سخن می گوید و ((داستان ایرانی را ازحماسه مستقل دانسته و داستان را دارای موضوع و بافت ادبی خاص خود می دادند؛ البتّه این را نیز متذکر می شوند که در حماسه ملّی ایران به عنصر روایی و داستانی توجه خاص شده استو مثل بیژن و منیژه که رنگ آثار داستانی داردمی توان گفت؛ داستان ادب فارسی از مصالح غیر اسطوره ایی مایه گرفته است نخستین داستان ها ی منظوم فارسی از قصه و روایت و حتی افسانه تغذیه شده است، و می توان وامق و عذرا، ورقه و گلشاه و حتی ویس و رامین را در این زمره قرار داد 

 

از صفات مشخصه ی داستان فارسی می توان اینگونه بر شمرد که به طور عمده موضوع، عاطفی یا تأملی می باشد درون داستان فارسی یک سری درگیری هایی صورت می گیرد که ستیزی است میان احساس آدمی، آرزو و گروش وی به کمال وجمال مادی و معنوی؛ عشق و تأمل که در داستان ها ی فارسی دامنه وسیع داردجستار های اخلاقی و عرفانی و حکمی را نیز در بر می گیرد (خسرو و شیرین، منطق الطیر) را می توان بر شمرد؛ داستان سرایی در ادب فارسی از لحاظ کمی و کیفی رشد کرده و تکامل موضوعی و اندیشه ایی یافته است آنچه در آغاز جنبه ی عشق و روایی داشته، در نزد عرفا به مایه های اخلاقی و اندرزی گراییده و رنگ وصفی به خود گرفته استیکی از جنبه های ادبی تحول داستان سرایی فارسی این است که با گذشت زمان جنبه روایی آن تحت تأثیر عنصر تأملی و غنایی در آمده استاین حرکت را می توان با مقایسه (( در یوسف ع وزلیخا ی))، سده ی 4 ه ق و در یوسف ع و زلبیخا ی جامی به آشکارا دریافتاین خصوصیت ها به داستان فارسی کیفتی بخشیده است که با آن یک نوع ادبی مستقل بی شباهت نیستداستان در ادبیات کلاسیک فارسی پس از حماسه رواج یافته در نتیجه دومین نوع ادبی به شمار تواند آمد))محمود عبادیان، انواع ادبی، چ اول، حوزه ی هنری،1379 صفحه ی 102درمقاله ی خاستگاه اجتماعی هنرها فیروز شیروانلو به داستان و ارکان اصلی داستان می پردازد؛ در اینجا اشاره کوچکی به ارتباط داستان و مقوله فرهنگ قومی دارد؛ (( تمام داستان ها از سه رکن تشکیل شده اند: شخصیت های داستان، وقایع و مضمون داستاناین عوامل به ترتیب مستقل از یکدیگر متغیرند، و در هر گروه بندی جدید و یا هر ترکیبی جای می گیرندحتی ممکن است قهرمانان گوناگون در یک فرهنگ، نقش های مختلفی داشته باشند، این بازی ها در بر گیرنده ی وقایعی مختلف است و بدین ترتیب مضمون جدید می سازندمثلاً قهرمان داستانی ممکن است با ظهور در قصه های مختلف، در گیر اوضاع گوناگون شوداز این رو مهمرین قسمت کار محققان «فرهنگ قمی» دسته بندی انگیزه ها و تحلیل عوامل متغیر استقصه ها سینه به سینه گشته اند و سفری دراز طی کرده اندیکی از جالب ترین و سودمند ترین کارها در مطالعه ی« فرهنگ قومی» بررسی مسیر قصه ها، تطبیق شان با محیط های تازه و خاستگاه فرهنگی آن هاستبعضی از این غصه ها درسراسر دنیا پخش شده و در ادبیات جهانی وارد شده انداز این نمونه ها بر می آید که قصه های متعلق به(( فرهنگ قومی )) چیزی بیش از ادبیات یک ملت استاین قصه ها، درواقع فرهنگ یک قوم را می سازند و اگر به وسیله محققان دسته بندی شوند، تصویری دقیق از ترتیب زندگی به دست می دهندفرهنگ قومی از طریق قصه ای که نقل می شودعلاوه بر انعکاس زندگی مردم هر روزه، بسیاری از آرزوها ، ارزش ها وهدف های آنها را بر ملا می سازدجلوه ی دیگر فرهنگ قومی در خلق دنیایی است که دنیای واقعی آن را انکار می کند ومبنای آن بر پشتیبانی از ضعیف است که ضعیف بر قوی پیروز می شود ،در این داستانها با تلافی بدی می توان شرایط نا موافق زندگی را به ترتیبی غیر روزمره حل کرد))آرنولد هاوزر و دیگران، خاستگاه اجتمایی هنر ها، فیروز شیروانلو، فرهنگسرای نیاوران، تهران، تیر ماه 2537 خلاصه